Soms hoef je niet ver te reizen voor een compleet onbekend, cultureel gebruik. Waar mensen uit andere landen soms vraagtekens zetten bij het Nederlandse sinterklaasfeest, is het voor ‘vastewallers’ één groot mysterie wat de (Wadden)eilanders uitspoken rond 5 december.
De legende rondom de heilige Sint-Nicolaas, die verschillendewonderen zou hebben verricht en demonen zou hebben verjaagd, wordt door heelEuropa op verschillende manieren herdacht. Op de Waddeneilanden verschilt hetfeest erg van het Sinterklaas van het Nederlandse vasteland. Maar op de DuitseWaddeneilanden worden wel soortgelijke feesten gevierd. In delen van Oost-Europagaan ze nog een stap verder en vieren ze een angstaanjagende variant: Krampus.Daarmee lijkt de versie van de eilanders kinderspel.
Toch roept ook de variant van Waddeneilanden bij sommigebuitenstaanders een unheimisch gevoel op. De meeste foto’s die van de feesten tevinden zijn, tonen voornamelijk mannen in geheimzinnige, soms enge maskers methoorns en stokken in het pikkedonker. Áls er al foto’s van te vinden zijn; demeeste eilanders willen ‘feesten zonder pottenkijkers’. Zo omschrijft Frank Petersenhet fenomeen in een artikel in Waddenmagazine in 2008. Vooral Amelanders houden zich angstvallig stil.Maar die geheimzinnigheid wekt natuurlijk juist nieuwsgierigheid op. Wij doken daarom in deze eeuwenoude tradities.
Ouwe Sunderklaas op Texel
Deze Texelse traditie wordt – als enige van deWaddeneilanden – zelfs op de website voor Immaterieel Erfgoed genoemd: ‘Mannen en vrouwen trekken verkleed en gemaskerd de dorpen rond om altoneelspelend actuele gebeurtenissen in de eilandpolitiek of op kleiner sociaalniveau aan de kaak te stellen.’ Dit wordt spelen - of in dialect speulen– genoemd en gebeurt op de twaalfde dag van de twaalfde maand: 12 december.
Anders dan op andere Waddeneilanden,gebeurt het speulen behalve thuis, veel op de straat. Een officiële jury komt vervolgenskijken om de beste sketch uit te kiezen. De dag ervoor wordt er tegenwoordigveel ‘voorgeklaast’ evenals dat er de dag erna wordt ‘nageklaast’, waarbij dedrank en hapjes van het Sunderklaasfeest nog worden opgemaakt.
Hoewel het vooral een lokaleaangelegenheid is onder dorpen, trekt het Texelse Ouwe Sunderklaas veel bekijksvan buitenaf en lijkt het een steeds carnavalesker karakter te krijgen. Ditbaart zorgen bij veel inwoners. “Het gaat de jongeren meer om het verkleden enhet drinken, dan om de traditie”, vertelt een inwoner in 2013 aan NH Nieuws. ‘Alleenverkleden is niet genoeg, eerst speulen en dan naar de kroeg’ staat op eenprotestbord naast haar geschreven. Daarom is er sinds 2015 een plan gestart omjongeren op scholen te enthousiasmeren voor de traditie.
Sunderum op Terschelling
Er is een horrorfilm gemaakt over het Terschellingse Sunderum.Die film, genaamd Sunny Side Up, zorgde voor nogal wat ophef onder Terschellingers.In het echt, is hun feest namelijk echt niet zo eng, zo zeggen zij.
Gemaskerde mannen in je huis ontvangen tijdens de donkerewinteravond van 6 december klinkt in onze oren wel vrij eng. Maar meestal gaat het er heel gemoedelijk aan toe. Mannen werken in het diepste geheim aanhun pak, waarin ze onherkenbaar moeten zijn. Ze dragen maskers oftewel grinzen.Verder worden de pakken op Terschelling vaak gemaakt met natuurlijke materialen,zoals bladeren, takken, algen, jute, duinhelm, stro en veren.
Als de avond valt gaan zij de straat op, op zoek naar huizenwaar vrouwen en kinderen zich verzameld hebben. Daar voeren ze kortetoneelstukken over Terschelling op met verdraaide stemmen. Later op de avond tijdenshet dorpsfeest ontmaskeren de Sunderums henzelf. Sunderum wordt voornamelijk inde dorpen van Oost-Terschelling gevierd.
Als de Sunderums de straat op gaan, is het de bedoeling datde rest van de inwoners binnen zit. Bevind je je op straat, dan loop je de kansopgejaagd of vastgebonden te worden. Maar deze regel lijk je met een korreltje zoutte kunnen nemen. De schrijfster van dit artikel voor Vice liep namelijk over straattijdens Sunderum en kan dat nog goed navertellen.
De opvatting dat pers en buitenstaanders worden geweerd, wordt in dit artikel ontkracht. Alhoewel we ons kunnen voorstellen dat hetfeest leuker is zonder toeristen, werd de journalist in kwestie toch met veelenthousiasme onthaald.
Sommige inwoners vinden het jammer dat het feest zijnenge karakter verliest. Zo vertelt B. Boomstra aan de Volkskrant: “Er gaan steeds meer vrouwen in ’t pak. Dat zouden ze echt moetenverbieden. In de jaren zeventig durfden de eerste vrouwen in pak te gaan. Diehielden zich toen erg stil. Als ze werden gesnapt, werden ze op de mesthoop ofin de gierput gegooid. Of ze bonden de stiekemerds met kettingen vast aan eenhek. (…) Vroeger zat je als kind achter de kachel te wachten totdat deSunderums binnenkwamen. Je kroop voor die engerds weg. Nu lopen de kinderen opstraat rond, proberen de maskers af te trekken.”
Opkleden op Vlieland
Een bravere versie van het feest vind je op Vlieland. Op 5december (behalve als die dag op een zondag valt, dan is het op 4 december) staathet eiland in het teken van ‘Opkleden’. Veel Vlielanders verkleden zich als eenbekende Vlielander of als iets dat verwijst naar een recente, opmerkelijkegebeurtenis op het eiland.
Die ‘Sinterklazen’ (zowel mannen als vrouwen) gaan in deavond langs bij huizen, winkels of cafés waar de deur openstaat en er ‘raders’zitten te wachten. De raders mogen vragen stellen, waarop de Sinterklaas alleenja of nee mag knikken. Als je denkt te weten wie het is, fluister je dat inzijn of haar oor.
Het is uiteraard de bedoeling om niet herkend te wordentot de ‘Démasqué’, die dezelfde avond tijdens een groot feest plaatsvindt. Daargaan de Vlielanders klaarblijkelijk ver in, als we deze column mogen geloven. “Een Vlielander die zegt even op bed te gaanwaarbij de partner er pas later achter komt dat er een etalagepop in het bedligt. (…) Schoenen aandoen die niemand eerder heeft gezien. Een trouwringomdoen als je ongetrouwd bent.”
Klozum op Schiermonnikoog
Ook wel Klozem genoemd. Dit feest lijkt op Opkleden, maar hiermag er niet openlijk geraden worden wie er achter de maskers schuilgaan. Datgebeurt pas als de Klozums weer zijn vertrokken. ‘Wie zich niet aan deze regelhoudt, moet er rekening mee houden dat de Klozums zijn adres in het vervolg zullenmijden’, schreef Gemeente Schiermonnikoog op hun website. Ook is het opSchiermonnikoog, anders dan op Vlieland, traditie dat de kinderen op 4 decemberbij verschillende huizen langsgaan.
Sunneklaas op Ameland
De Amelanders zijn van alle Waddeneilanders het meest beschermendnaar hun volksfeest toe. Buitenstaanders en bovenal de pers worden geweerd endaarom is het lastig voor ‘vastewallers’ (lees: ondergetekende) om een goed beeldte krijgen van dit geheimzinnige onderonsje. Dit maakt het toch al grimmigogende feest des te spannender, maar tegelijkertijd een gevoelig onderwerp voorde eilanders. Op internetfora laten sommige eilanders geen spaan van bloggersdie schrijven over het feest heel (Dus wees een beetje lief voor ons alsjeblieft).
Twee dagen per jaar zijn de meeste hotels gesloten opAmeland: 4 en 5 december. Bij de veerboten worden nietsvermoedende bezoekers algewaarschuwd voor het feest. Volgens National Geographic staat er op de uitgedeeldepamfletten dat Sunneklaas een feest is met ‘vrij strenge regels’. Vrouwen mogenbijvoorbeeld niet de straat op om ‘minder plezierige ervaringen’ te voorkomen.
Maar wat zijn die vrij strenge regels dan? Het schijnt per kantvan het eiland – oost en west – of zelfs per dorp te verschillen hoe traditioneelde regels zijn en hoe deze gehandhaafd worden. Om het mysterie enigszins te ontrafelenspraken we met een ex-Amelander uit Hollum die de traditie tot zijn negentiendejaar volop heeft beoefend. In Hollum wordt het feest nog op vrij traditionelewijze gevierd.
“Rond de kermistijd in oktober worden de groepjes gevormd. Groepenvrienden dragen namelijk dezelfde pakken en gaan samen de straat op. Daarna komje elke week meerdere malen samen om pakken te bedenken en zelf met de hand eenmantel te maken. Vanaf dan moment wordt er wekenlang naar het feest toegeleefd.”
Hier vind je een aantal zeer zeldzame foto's van de pakken en mantels van de Sunneklazen op Ameland.
“De eerste avond is voor twaalf jaar en ouder. Rond 17.00uur komen de banenvegers gehuld in lakens de straten op, dan moet iedereenbinnen zijn en overal de verlichting uit staan. Niemand mag zien waar je heengaat, want dan kunnen mensen raden met wie je gaat Sunneklazen en is de identiteitvan iedereen in jouw Sunneklaas-groep makkelijker te raden.”
“Als de banen ‘geveegd’ zijn en iedereen zijn zelfgemaaktepak aan heeft getrokken, gaan de Sunneklazen de straat op. Ze verdraaien hunstemmen, grommen en blazen op hun (buffel)hoorns. Ze proberen te raden wie erjonger dan twaalf oftewel ‘onder de jaren’ is door te voesten. Daarbij schuddenze elkaar de hand en trekken ze soms een beetje aan elkaar. Er zijn op Ameland3600 mensen verdeeld over vier dorpen; je kent dus iedereen. Aan iemands handkan je al veel voelen. Als je erachter komt dat iemand een meisje is of jongeris dan twaalf jaar mag je diegene naar huis tikken. Als je naar huis getiktbent, moet je je omkleden en mag je daarna de straat op om de rest van het spelte aanschouwen.”
“De tweede avond mogen alleen mannen boven de achttien jaaren de Sunneklazen de straat op. Iedereen jonger dan achttien is dan ‘onder dejaren’. Verder gaat het spel hetzelfde. Maar als je deze avond naar huis getiktbent, mag je niet meer de straat op. De vrouwen en kinderen verzamelen zich bijelkaar in huis of in restaurants en cafés. Daar komen de Sunneklazen langs omte dansen. Als een Sunneklaas met zijn stok op de grond tikt, is het debedoeling dat iedereen springt. Maar alles met een knipoog, natuurlijk.”
In eerder geschreven artikelen over Sunneklaas komt het feestvrij bruut over. Op Vice staat bijvoorbeeld: "Om 17.00 uurgaat alle verlichting op Ameland uit. Wie zijn licht aanlaat krijgt als cadeaueen ingetikte of geverfde ruit. (…) Witte schimmen razen dan in het aardedonkerover straat, blazen op hun hoorns (het 'gnorren') en slaan alle vrouwen enminderjarigen naar huis."
En Amelander Piet Faber vertelt aanNational Geographic: “De Sunneklazen zijn die avond de baas. Zelfs de burgemeester en de dokter wagen zichniet meer met de auto in de dorpskernen. Ze weigerden ooit een keer het grootlicht van hun auto te doven. Het heeft vier minuten geduurd. Daarna kon deburgemeestersauto naar de sloop.”
Vrouwen die verplicht thuis moeten zitten en anders geslagenworden. Dat klinkt inderdaad niet erg eenentwintigste-eeuws. De afgelopen jarenis er daarom tumult geweest rondom de traditie. Vandaar dat veel eilanders schuwzijn naar buitenstaanders toe. Want, vinden zij, het ligt veel genuanceerderdan de beschuldigingen van vastewallers.
Ook volgens de Amelander die wij hebben geïnterviewd is dat ‘naarhuis tikken’ helemaal niet zo agressief als men zegt. “Het wordt uit z’n verbandgerukt. Je rent gewoon achter iemand aan en soms geef je daarbij met je stokkleine tikjes tegen iemands enkel. Als je uitgerend bent, geef je elkaar dehand, zeg je ‘goed gespeeld, man’ en loop je met diegene naar huis. Het is heelgemoedelijk. Er is veel sociale controle op het eiland; verder dan een klein tikje wil niemand gaan.”
Cinto Prosperi, directeur van VVV Ameland, vertelde in 2011aan NOS: "De grap is om de regels te overtreden, al mag ikdat eigenlijk niet hardop zeggen.” Dat beaamt onze Amelander: “Elk jaar spelener wel een paar vrouwen mee, die proberen niet ontmaskerd te worden. Jongensvan ‘onder de jaren’ scheppen de volgende dag tegen elkaar op over hoe laat ze naarhuis getikt werden. Ik heb het een keer tot half elf volgehouden, toen voeldeik me echt een koning. Meiden die officieel alleen in huizen mogen zitten,dagen de Sunneklazen uit door stiekem van huis naar huis te rennen. Tuintje sluipen,heet dat.”
Waarom buitenstaanders geweerd worden
Maar als het allemaal zo onschuldig is, waarom wordt er danzo geheimzinnig over gedaan? Journalist Frank Petersen van Waddenmagazine schrijft: "Het is belangrijk dat buitenstaanders niet zomaar even een masker opzetten enook de verlichte huizen en kroegen op het eiland gaan bezoeken. Devertrouwensband waarop het verkleden en speulen is gebaseerd, zou snel kapotgaan.De lol is er dan af voor veel eilanders. Het is simpelweg niet leuk om teontdekken dat onder een masker en een kostuum een onbekende schuilgaat. Wanthet raden van de werkelijke identiteit is juist een belangrijk onderdeel vanhet feest."
Voor veel eilanders zijn hun versies van Sinterklaas hétfeest van het jaar waar al maanden naartoe wordt geleefd. En eigenlijk snappenwij als redactie ook wel dat buitenstaanders daar niet altijd tussen passen. Eilandersdelen hun thuis al het hele jaar met veel reizigers en bezoekers. Het islogisch dat ze tijdens hun feest even in klein gezelschapwillen samenzijn.
Kan het voor jou allemaal nog wel een tikje spannender? Neemdan een kijkje bij het Oost-Europese Krampus.
- geschiedenis
- Cultuur
- nederland
- waddeneilanden
- festival
- europa